Đặc điểm cây giảo cổ lam – nhận diện và phân biệt

Từ xưa giảo cổ lam được biết đến với nhiều công dụng quý cho sức khỏe con người. Tuy nhiên giảo cổ lam có nhiều loại (3 lá, 5 lá, 7 lá) với những đặc điểm không giống nhau. Cùng tìm hiểu đặc điểm nhận biết của từng loại dược liệu này nhé.

1. Tên gọi và nguồn gốc cây giảo cổ lam

Giảo cổ lam là một loại cây dược liệu quý, được sử dụng lâu đời trong y học cổ truyền châu Á để bồi bổ sức khỏe và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh mạn tính.

Tên khoa học của giảo cổ lam là Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino, thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae). Trong dân gian, cây còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như: cỏ thần kỳ, cây trường thọ, ngũ diệp sâm (vì lá thường có 5 chét), cây bảy lá một hoa (mặc dù phổ biến nhất vẫn là 5 lá chét), hay rau trường sinh.

Theo nhiều tài liệu y học cổ truyền, giảo cổ lam được sử dụng từ hàng trăm năm trước tại các vùng núi cao Trung Quốc, đặc biệt là các tỉnh Quý Châu, Tứ Xuyên. Người dân địa phương xem đây là vị thuốc tăng cường thể lực và kéo dài tuổi thọ. Ở Việt Nam, giảo cổ lam mọc tự nhiên và được khai thác nhiều tại các vùng núi phía Bắc như Lào Cai, Yên Bái, Hòa Bình, Sơn La, Hà Giang.

Nhờ điều kiện khí hậu mát mẻ, thổ nhưỡng thích hợp, cây phát triển mạnh và có hàm lượng hoạt chất sinh học cao, nhất là saponin, được ví như nhân sâm của vùng núi. Hiện nay, giảo cổ lam không chỉ được sử dụng trong y học cổ truyền mà còn được nghiên cứu rộng rãi về giá trị dược lý và ứng dụng trong nhiều sản phẩm bảo vệ sức khỏe.

2. Đặc điểm thực vật học cây giảo cổ lam

Giảo cổ lam là loại cây thân thảo dây leo, sống lâu năm, có hình thái đặc trưng dễ nhận biết. Dưới đây là các đặc điểm thực vật học nổi bật giúp bạn nhận diện chính xác cây ngoài tự nhiên:

Thân và cành

Thân giảo cổ lam thuộc loại dây leo mềm, nhỏ và mảnh, có khả năng bò hoặc leo quấn quanh các cây bụi, cây gỗ nhờ tua cuốn phát triển đối diện lá. Thân hình trụ, có rãnh dọc, màu xanh nhạt hoặc xanh thẫm, khi già có thể hóa gỗ nhẹ. Chiều dài thân có thể đạt 2–3 mét hoặc hơn nếu điều kiện thuận lợi.

Lá

Lá giảo cổ lam là lá kép chân vịt, mọc so le, đặc điểm dễ nhận biết nhất là mỗi lá thường có 5 lá chét (do đó còn được gọi là ngũ diệp sâm). Mỗi lá chét hình trứng thuôn dài, mép có răng cưa rõ rệt. Mặt trên lá màu xanh sẫm bóng, mặt dưới màu xanh nhạt, có lông mềm thưa. Chiều dài mỗi lá chét khoảng 4–8 cm, rộng 2–3 cm. Đôi khi có thể bắt gặp cây có 3 hoặc 7 lá chét, nhưng ít phổ biến hơn.

Hoa

Hoa giảo cổ lam nhỏ, màu trắng lục, mọc thành chùm dài từ 3–8 cm ở nách lá. Hoa đơn tính khác gốc (cây đực, cây cái riêng biệt). Thời gian ra hoa thường vào tháng 6–7 hằng năm.

Quả và hạt

Sau khi thụ phấn, cây đậu quả mọng hình cầu nhỏ, khi non màu xanh, chín chuyển sang màu đen bóng. Mỗi quả chứa từ 1–3 hạt nhỏ màu nâu sẫm. Thời gian kết quả tập trung từ tháng 9–10.

Nhờ hình thái đặc biệt – dây leo nhỏ, lá 5 chét, mép răng cưa – giảo cổ lam rất dễ phân biệt với nhiều cây leo khác, nhưng cũng cần lưu ý kỹ để tránh nhầm lẫn với một số dược liệu họ Bầu bí hoặc dây leo khác có hình dáng tương tự.

☛ Tìm hiểu chi tiết tại: Mùi vị của giảo cổ lam

3. Đặc điểm sinh trưởng và môi trường sống của giảo cổ lam

Giảo cổ lam là loài cây dây leo ưa mát, sinh trưởng khỏe, đặc biệt thích hợp với những vùng núi cao có khí hậu trong lành và độ ẩm ổn định.

Cây phân bố chủ yếu ở các vùng rừng tự nhiên, sườn núi, khe suối từ độ cao khoảng 300–1.500 mét so với mực nước biển. Ở Việt Nam, giảo cổ lam mọc hoang hoặc được trồng nhiều tại các tỉnh Tây Bắc như Lào Cai, Yên Bái, Hòa Bình, Sơn La, Hà Giang – nơi có khí hậu mát mẻ quanh năm và thổ nhưỡng giàu mùn.

Cây phát triển tốt nhất trên đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, thoát nước tốt, độ pH trung tính đến hơi chua. Điều kiện ánh sáng bán phần (bóng râm nhẹ) rất phù hợp để giảo cổ lam phát triển cành lá rậm rạp và tích lũy hàm lượng hoạt chất cao.

Về đặc điểm sinh trưởng, giảo cổ lam là cây sống nhiều năm, có khả năng tái sinh tự nhiên mạnh nhờ thân bò lan và rễ chồi mới. Vào mùa xuân, cây đâm chồi non rất nhanh, phát triển thân leo dài tới vài mét mỗi vụ. Vào cuối mùa thu, cây bắt đầu ra quả chín màu đen.

Nhờ khả năng thích nghi tốt, cây được nhân giống và trồng rộng rãi trong các vùng nguyên liệu dược liệu sạch, đảm bảo tiêu chuẩn an toàn để sản xuất trà giảo cổ lam và các sản phẩm bào chế.

Hiểu rõ đặc điểm sinh trưởng và điều kiện môi trường lý tưởng không chỉ giúp người dân nhận diện, thu hái đúng thời điểm mà còn phục vụ công tác trồng trọt, bảo tồn nguồn gen quý giá của cây thuốc này.

Phân biệt các loại giảo cổ lam nhờ đặc điểm

Như đã trình bày ở phần trên, giảo cổ lam có nhiều loại khác nhau (3 lá, 5 lá và 7 lá). Do có nhiều đặc điểm tương đồng nên người dùng rất dễ nhầm lẫn giữa các loại giảo cổ lam với nhau. Để tránh nhầm lẫn khi sử dụng, bạn có thể dựa vào các đặc điểm sau đây để phân biệt chúng nhé.

Trong các loại giảo cổ lam trên, do chứa ít dược chất nên giảo cổ lam 3 lá và 7 lá ít được sử dụng. Chỉ có giảo cổ lam 5 lá chứa nhiều hoạt chất quý, có mùi thơm, vị đắng trước ngọt sau nên được sử dụng khá rộng rãi để làm trà giúp tăng cường sức khỏe, hỗ trợ điều trị bệnh lý.

4. Cách phân biệt giảo cổ lam với các cây dễ nhầm lẫn

Trong tự nhiên, giảo cổ lam có một số đặc điểm hình thái khá đặc biệt. Tuy nhiên, vì cây thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae) và cũng là dây leo, nên nhiều người vẫn dễ nhầm với các loài dây leo khác như dây khổ qua rừng (mướp đắng rừng), dây sương sâm hoặc một số loài họ Thiên lý. Việc nhận biết chính xác là rất quan trọng để tránh dùng nhầm dược liệu kém chất lượng hoặc gây hại sức khỏe.

Dưới đây là những điểm phân biệt giảo cổ lam với các loại dây leo khác thường gặp:

1. Hình thái lá – đặc điểm dễ nhận biết nhất

• Giảo cổ lam có lá kép chân vịt, mỗi lá thường gồm 5 lá chét mọc tỏa ra như hình bàn tay (đôi khi 3 hoặc 7 chét nhưng ít gặp hơn). Mép lá chét có răng cưa đều và rõ rệt.
• Lá khổ qua rừng có thùy sâu, không phải lá kép, mép khía sâu thành nhiều múi.
• Dây sương sâm lá hình tim hoặc bầu dục nguyên, mép nhẵn hoặc hơi lượn sóng.

2. Tua cuốn

• Giảo cổ lam có tua cuốn mọc đối diện cuống lá, giúp cây bám chắc vào thân cây khác.
• Dây sương sâm hoặc một số dây leo khác thường có tua cuốn ngắn hơn hoặc không rõ rệt.

3. Hoa và quả

• Hoa giảo cổ lam nhỏ, màu trắng lục, mọc thành chùm dài, khác hẳn hoa vàng của mướp đắng rừng.
• Quả giảo cổ lam nhỏ, hình cầu, khi chín có màu đen bóng, trong khi quả khổ qua rừng hình thon dài, có gai, chín đỏ.

4. Mặt dưới lá

Mặt dưới lá giảo cổ lam thường nhạt màu hơn mặt trên, có lớp lông mềm thưa, sờ có cảm giác mịn.

5. Mùi vị khi nhai tươi

Khi nhai lá tươi, giảo cổ lam có vị hơi ngọt, hậu hơi đắng nhẹ, khác với vị đắng rõ rệt của khổ qua rừng.

Để tránh nhầm lẫn, người mới thu hái nên dựa vào sự kết hợp nhiều đặc điểm: số lá chét – hình dáng mép lá – tua cuốn đối diện lá – hoa và quả, đồng thời tham khảo hình ảnh minh họa từ nguồn uy tín hoặc hướng dẫn của người có kinh nghiệm.

Lời khuyên trong cách chọn giảo cổ lam để sử dụng

Theo nghiên cứu và phân tích, các thành phần trong giảo cổ lam 3 lá và 7 lá thì các hoạt chất của nó khá ít. Được nghiên cứu và sử dụng phổ biến nhất hiện nay chỉ có giảo cổ lam 5 lá. Theo GS.TS Phạm Thanh Kỳ – Nguyên hiệu trưởng trường Đại học Dược Hà Nội, chủ nhiệm bộ môn Dược liệu, chủ nhiệm đề tài nghiên cứu khoa học cấp nhà nước về giảo cổ lam cho biết, cho tới nay chưa có công trình khoa học nào trên thế giới nghiên cứu về công dụng của giảo cổ lam 3 lá và 7 lá. Trên thế giới vẫn chỉ dùng giảo cổ lam 5 lá bởi chúng có chứa nhiều hoạt tính giống nhân sâm, vị cũng dễ uống hơn.

Bên cạnh đó, cũng có nhiều công trình nghiên cứu bài bản, chuyên sâu về giảo cổ lam 5 lá chứng minh công dụng của dược liệu này đối với sức khỏe con người.Tại các quốc gia phát triển như Trung Quốc, Nhật Bản chỉ dùng giảo cổ lam 5 lá nhằm cải thiện sức khỏe và hỗ trợ điều trị bệnh lý.

Theo các nghiên cứu khoa học phát hiện ra giảo cổ lam 5 lá có chứa tới hơn 100 chất saponin, trong đó có nhiều loại giống saponin của nhân sâm. Các saponin có tác dụng đánh tan chất béo trong máu, bào mòn các mảng xơ vữa trong lòng mạnh. Chất phanosid giúp tăng độ nhạy của tế bào với insulin, các flavonoid ngăn chặn các gốc tự do, tăng cường hệ miễn dịch cho cơ thể. Các hoạt chất gypenosid có tác dụng kìm hãm sự phát triển của tế bào ung thư, đặc biệt là ung thư phổi, ung thư tử cung, ung thư vú…

Do đó, có thể khẳng định giảo cổ lam 5 lá là loại tốt nhất trong các loại giảo cổ lam hiện nay. Tuy nhiên, để mua đúng giảo cổ lam 5 lá chuẩn vẫn là bài toán khó.  Trên thị trường hiện nay có bày bán tràn lan các sản phẩm giảo cổ lam được giới thiệu là giảo cổ lam Sapa, giảo cổ lam Cao Bằng… Tuy nhiên, thực tế nhiều sản phẩm không rõ xuất xứ, nguồn gốc, không đảm bảo chất lượng. Một số loại còn bị mốc, có chứa chất bảo quản, tồn dư thuốc trừ sâu… Nếu sử dụng sẽ gây ảnh hưởng xấu tới sức khỏe người tiêu dùng, thậm chí “tiền mất tật mang”.

Chính vì vậy, để mua được giảo cổ lam 5 lá chất lượng người dùng cần lựa chọn sáng suốt địa chỉ mua hàng tin cậy. Nên chọn các thương hiệu uy tín, đã xây dựng vùng nguyên liệu giảo cổ lam 5 lá sạch, có đầu tư bài bản, khoa học để cung cấp ra thị trường các sản phẩm có chất lượng đảm bảo. Chỉ khi sử dụng đúng giảo cổ lam 5 lá chuẩn sạch mới mang lại những giá trị quý cho sức khỏe.

Tuệ Linh đầu tư vùng trồng giảo cổ lam 5 lá sạch đạt chuẩn GACP – WHO

Cho tới nay, Tuệ Linh là thương hiệu tiên phong xây dựng Vùng giảo cổ lam 5 lá chuẩn sạch đạt tiêu chuẩn GACP – WHO. Nguồn dược liệu đảm bảo tiêu chí 5 không: Không phân bón hóa học, không thuốc diệt cỏ, không thuốc trừ sâu, nguồn nước không ô nhiễm, không khí không ô nhiễm. Các sản phẩm Giảo cổ lam Tuệ Linh với sự kết hợp từ nguồn nguyên liệu chuẩn sạch cùng dây chuyền sản xuất hiện đại đạt chuẩn GMP – WHO giúp giữ lại tối đa hoạt chất, mang lại giá trị tốt nhất cho sức khỏe.